Śmieszkowic (Gelasinus) Wawrzyniec (1590—1646), doktor medycyny, profesor i rektor Uniwersytetu Krakowskiego.
Ur. 9 VIII, pochodził z Brzezin w woj. łęczyckim, był synem Marcina, miał braci: Jana, mieszczanina brzezińskiego, i Stefana, oraz siostry: Dorotę i Elżbietę.
Ś. uczył się w szkole w Brzezinach, gdzie poznał m.in. grekę. We wrześniu 1609 wpisał się (pod nazwiskiem Snieżek) do metryki Uniw. Krak., wnosząc 6 gr opłaty immatrykulacyjnej. Wiosną 1611 uzyskał promocję na bakałarza sztuk wyzwolonych; z tej okazji zadebiutował wierszem Honorii XVII iuvenum primos philosophicos honores in alma Academia Cracovien. Obtinentium applausus (Cracoviae 1611). Już na początku r. 1612, po odbyciu przewidzianego wykładu i dysput, został magistrem sztuk wyzwolonych i doktorem filozofii. W semestrze letnim t.r. rozpoczął jako profesor extraneus wykłady na Wydz. Filozoficznym; prowadził je w l.n. z niewielką przerwą w miesiącach zimowych 1613/14. W tym czasie dał się poznać jako płodny poeta i mówca, autor polskich i łacińskich epitalamiów, m.in. na ślub Sebastiana Wilczogórskiego (1616) i prof. medycyny Jana Mitkowskiego (1617), utworów żałobnych, głównie ku czci zmarłych profesorów Uniw. Krak., m.in. Stanisława Bątkowskiego i Sebastiana z Sieradza (oba 1617), a także bp. krakowskiego Piotra Tylickiego (1616) oraz panegiryków, m.in. na cześć kawalera maltańskiego Bartłomieja Nowodworskiego, prof. Marcina Wadowity i bp. krakowskiego Marcina Szyszkowskiego (wszystkie 1617). Część z tych utworów ukazała się w krakowskich oficynach drukarskich, inne, wygłaszane w Szkołach Nowodworskich oraz kościołach, pozostały w rękopisie (B. Jag., rkp. 236).
W maju 1617 został Ś. profesorem w klasie dialektyki (połączonej w tym czasie z retoryką) Szkół Nowodworskich. Z Jakubem Witeliuszem przygotował t.r. w kościele św. Anny występ uczniów ku czci Jana z Kęt, a z okazji świąt wielkanocnych w r. 1618 urządził w Bursie Jerozolimskiej przedstawienie o Zmartwychwstaniu, przeplatane okolicznościowymi wierszami swego autorstwa. W kwietniu t.r. przeszedł do Kolegium Mniejszego, po czym w semestrze zimowym 1619/20 pełnił funkcję jego konsyliarza. Dzięki utworowi Declamatio qua suadetur Bohemis ut serenniss. Ferdinandum, armis positis regem recognoscant (Cracoviae 1619) zwyciężył 1 X 1619 w konkursie na utworzoną przez Tylickiego katedrę wymowy. W r.n. występował jako senior szkoły św. Floriana. Nadal ogłaszał liczne mowy i utwory żałobne, poświęcone m.in. profesorom: Marcinowi z Płocka (1618) i Jakubowi Janidle (1620). Starając się o możnych protektorów dla Uniwersytetu, ułożył panegiryki na cześć prof. Sebastiana Petrycego, bp. Szyszkowskiego, kanclerza kor. Andrzeja Lipskiego i królewicza Władysława (wszystkie 1621), a do wydanej przez Petrycego „Etyki Arystotelesowej” (Kr. 1618) dołączył wiersze na herby prymasa Wawrzyńca Gembickiego, arcybp. lwowskiego Jana Andrzeja Próchnickiego oraz Henryka, Piotra i Mikołaja Firlejów. Przetłumaczył na język polski akt fundacji Nowodworskiego na rzecz Uniw. Krak. („Fundacia Jego Mci P. Bartłomieja Nowodworskiego...”, Kr. 1619, wyd. 2 w: „Dwie fundacie Jego Mci P. Bartłomieja Nowodworskiego...”, Kr. 1622).
W r. 1622 wziął Ś. ślub z Zofią, córką Kaspra Wałeckiego, która jednak niebawem zmarła, 21 VIII t.r., w trakcie panującej zarazy. Poświęcił jej utwór Lilla seu Aegloga (b.r.m.w., wg Estreichera wyd. w Padwie lub Rzymie i jednocześnie w Krakowie ok. r. 1624, przedr. w Antwerpii w r. 1632 ). Jeśli uznać za wiarygodną siedemnastowieczną notę na egzemplarzu w B. Jag. (sygn. 17360 I), Ś. dowiedział się o śmierci żony w Rzymie, dokąd wyjechał zaledwie miesiąc po ślubie. Można przyjąć, że do Włoch udał się na studia medyczne w celu uzyskania dobrze płatnego zawodu lekarza, gdyż po zawarciu małżeństwa zmuszony był do opuszczenia Kolegium Mniejszego i katedry wymowy. Na wiadomość o śmierci żony wrócił jednak do Krakowa. W semestrze zimowym 1622/3, który na Uniw. Krak. rozpoczął się po ustąpieniu zarazy dopiero w lutym, Ś. prowadził wykłady na Wydz. Filozoficznym. Po zakończeniu tego semestru powrócił do planu studiów medycznych i uzyskawszy zastępstwo w wykładach, wyjechał do Włoch. Dn. 1 VI 1623 wpisał się do metryki nacji polskiej w Uniw. Padewskim. Studiował tam razem z Janem Brożkiem, który m.in. leczył go w czerwcu t.r.; wyprawił się z nim do gorących źródeł na Wzgórzach Euganejskich, a także korespondował w kwestiach medycznych, o czym świadczy zachowany list na temat kataru u starożytnych. Brożkowi zadedykował Ś. z okazji jego promocji doktorskiej swą odę ku czci bp. żmudzkiego Mikołaja Paca (Ode ad [...] Nicolaum Pacium, Patavii 1623); t.r. opublikował także utwór ku czci bp. łuckiego Stanisława Łubieńskiego. W lutym 1624 został asesorem nacji polskiej; na urząd ten wybierany był jeszcze kilkakrotnie, pełniąc go zapewne do wiosny 1627. Darował do biblioteki nacji kilka dzieł, głównie medycznych. Po uzyskaniu promocji doktorskiej (między 2 VII 1624 a 2 III 1625) pozostał w Padwie, prawdopodobnie w celu odbycia praktyki lekarskiej; podawana w literaturze informacja o jego doktoracie w Rzymie nie znajduje potwierdzenia w źródłach. W porozumieniu z przebywającym w Krakowie Brożkiem starał się o pozyskanie protektorów dla Uniw. Krak. W związku z konfliktem uczelni z jezuitami, pośredniczył w kontaktach z kard. C. de Torres i dominikaninem Abrahamem Bzowskim; w przygotowanym przez Bzowskiego osiemnastym tomie „Annalium Ecclesiasticorum” (Romae 1627) zamieścił przedmowę do papieża Urbana VIII.
Do kraju wrócił Ś. najpóźniej wiosną 1628. Po przedstawieniu dyplomu z Padwy i uzyskaniu 12 I 1629 zgody władz Uniw. Krak. przeprowadził 8 II t.r. dysputę w oparciu o pracę na temat szkorbutu (Questio de scorbuto, Kr. 1629) i już 12 II został przyjęty do Wydz. Lekarskiego. Od tego czasu prowadził praktykę lekarską w Krakowie, zyskując liczne grono wysoko postawionych pacjentów. Zgromadził znaczny majątek, obejmujący m.in. sumy kapitałowe i «gotowiznę», złote i srebrne naczynia, bibliotekę, kolekcję obrazów oraz kamienicę przy ul. Szpitalnej (kolejne jej części nabył w l. 1630 i 1642). W r. 1630 opublikował odę na ingres Lipskiego na biskupstwo krakowskie (Ill. & R[evere] nd[issi]mo Domino D. Andreae Lipski [...] veteri suo patrono..., Cracoviae). Uczelnię polecał opiece nowego władcy Władysława IV (Laeta Lechia & vox Jagellonia, Cracoviae 1633, Xenium votivum..., Cracoviae 1634, Victoriae primi bienni..., Cracoviae 1635). W l.n. skupił się zapewne na praktyce lekarskiej; z tego czasu znany jest tylko jeden jego wiersz na śmierć Fabiana Birkowskiego (1636). Przyjaźnił się z lekarzem królewskim Janem Kasprem Krafftem; 23 XII 1639 wyznaczył on Ś-a i dr. medycyny Krzysztofa Naymanowica na swych plenipotentów. Ś. z dr. medycyny Innocentym Petrycym był 16 I 1640 w Krakowie świadkiem na ślubie Kaspra Celesty i Zuzanny Jugowiczówny w kościele Mariackim. Powołany 14 X 1643 przez bp. krakowskiego Piotra Gembickiego na wicekanclerza Uniwersytetu, został Ś. zaatakowany w paszkwilu przez Naymanowica, pozostającego w ostrym konflikcie z uczelnią. Wiosną 1645 został Ś. obrany rektorem; urząd ten pełnił przez trzy kolejne semestry. Ponownie użył wówczas swych talentów oratorskich w celu zjednania Uniwersytetowi przychylności nuncjusza Torresa (Salutatio academica..., 1645). Na początku marca t.r. spisał testament, przekazując większość majątku na utworzenie bursy dla studentów z Brzezin (w tym przede wszystkim swych krewnych) i okolicznych miejscowości, nazwanej na jego życzenie Bursą Geloniani (Bursa Śmieszkowska). Na rzecz Bursy zapisał również niektóre książki ze swej bogatej biblioteki (pozostałe dzieła trafiły do księgozbiorów lekarzy krakowskich). Zbiór obrazów podzielił między Gembickiego oraz kilka instytucji i osób prywatnych. Na wykonawców testamentu wyznaczył profesorów: Adama Opatowskiego, Mateusza Kraśnickiego, Wojciecha Dąbrowskiego i Dionizego Politowicza.
W trakcie trzeciej kadencji rektorskiej Ś. w r. 1646 zgodził się na prośbę króla Władysława IV pożyczyć mu 30 tys. złp. na zapłacenie zastawu za księstwa raciborskie i opolskie; przeznaczył na ten cel pieniądze, zgromadzone przez uczelnię na proces beatyfikacyjny Jana z Kęt. Spowodowało to sprzeciw prof. Jakuba Górskiego, który skrytykował zbyt słabe zabezpieczenie przekazanej sumy; broniąc swej decyzji, Ś. zwołał zgromadzenie profesorów, jednak w trakcie wygłaszania przemowy zasłabł i wkrótce zmarł 20 IX 1646. Został pochowany 26 IX w kościele św. Anny w Krakowie. Utwory żałobne po jego śmierci ogłosili Szymon Makowski („Luctuosus occasus magni syderis [...] Laurentii Smieszkowic [...] lugubri calamo depictus”, Cracoviae 1646) i Stanisław Bieżanowski („Orpheus Sarmaticus piis Musarum lacrymis deploratus..., Cracoviae 1646). Na grobie Ś-a, zgodnie z jego wolą, położono skromną tablicę z ułożonym przez niego napisem.
W małżeństwie z Zofią nie miał Ś. potomstwa. Dla żony ufundował epitafium w kościele w Rybnej.
Bratankiem Ś-a był Andrzej, syn Jana, który po trzyletniej praktyce w aptece Bonifacego Cantellego w Krakowie wyzwolił się w r. 1641 na towarzysza sztuki aptekarskiej, a następnie prowadził aptekę w Łowiczu.
Enc. Org.; Estreicher; Giedroyć, Źródła do dziej. medycyny; Juszyński H., Dykcjonarz poetów polskich, Kr. 1820 II 193; Kośmiński, Słown. lekarzów; Michalewicz J., Michalewiczowa M., Fundationes pecuniariae Universitatis Iagellonicae in Saeculis XV—XVIII, Kr. 1999 nr 638, 686, 753, 754; PSB (Makowski Szymon); Pietrzyk Z., Poczet rektorów Uniwersytetu Jagiellońskiego 1400—2000, Kr. 2000 s. 178; Wachholz i in., Skład osobowy Wydz. Lek. i Farmac. UJ, Akad. Med., s. 44; — Barycz H., Historia Szkół Nowodworskich, Kr. 1988 s. 108, 110—11; Gąsiorowski L., Zbiór wiadomości do historii sztuki lekarskiej w Polsce, P. 1853 s. 31; Hist. B. Jag., I; Hist. Nauki Pol., VI; Lachs J., Kronika lekarzy krakowskich XVII w., P. 1929; tenże, Polscy uczniowie padewskiej szkoły lekarskiej, „Arch. Hist. Med.” R. 1: 1924 s. 41; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny, s. XCVI, LIII, LXII, 16—18, 40; Lewański R. K., Bibliotheca Nationis Polonae na Uniwersytecie Padewskim, „Biul. B. Jag.” R. 46: 1996 s. 162—3; Majer J., Kilka wiadomości z dziejów wydziału lekarskiego w Uniwersytecie Krakowskim, Kr. 1839 s. 20, 24—5; tenże, Wiadomości z życia profesorów wydziału lekarskiego w Uniwersytecie Jagiellońskim, Kr. 1861 s. 45—7; Malicki M., Repertuar wydawniczy drukarni Franciszka Cezarego starszego 1616—1651, Kr. 2010 I; Mecherzyński K., Historia wymowy w Polsce, Kr. 1858 II 650—51; Stabrawa A., Z dziejów apteki Bonifacego i Kazimierza Cantellich serwitorów królewskich w Krakowie przy ulicy Grodzkiej, „Krak. Roczn. Arch.” T. 11: 2005; Targosz K., Teatr Szkół Nowodworskich w Krakowie w XVII wieku, „Pam. Teatr.” R. 25: 1976 s. 23—4, 31; Wachholz L., Karty z życia dwóch profesorów medycyny Uniwersytetu Jagiellońskiego w wieku XVI i XVII, „Przegl. Współcz.” R. 13: 1934 nr 149 s. 363; Wiszniewski, Hist. liter. pol., VI 307; Zakłady uniwersyteckie w Krakowie, Kr. 1864 s. 525; — Album stud. Univ. Crac., IV 13, 70; Arch. nacji pol. w Uniw. Padewskim, I 68—9, 71—3, 400; Brożek J., Wybór pism, Oprac. H. Barycz, W. 1956 I; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 190; Starowolski S., De claris oratoribus Sarmatiae, Florentiae 1628 s. 46; Statuta nec non liber promotionum; Sygański T. J., Z dawnych metryk kościoła Mariackiego w Krakowie, „Mies. Herald.” R. 3: 1910 s. 88; — AGAD: Metryka Kor., t. 187 s. 65—7; Arch. Narod. w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac., t. 263 s. 1226—32; Arch. UJ: rkp. 15 s. 37, rkp. 36 s. 1, rkp. 37 s. 60, rkp. 37 s. 73, rkp. 47½ s. 239—40, 481—2, rkp. 76 s. 219, 286, rkp. 111 s. 539—42, rkp. 296 s. 48, rkp. 297 s. 10, 86, Mater. L. Hajdukiewicza; B. Jag.: rkp. 220 k. 98v—125, rkp. 225 s. 62—4, 137—8, rkp. 232 k. 112—14v, rkp. 2594 k. 183, rkp. 3254 s. 95, rkp. 3316 s. 215 i n., rkp. 3441 s. 337—8, rkp. 5354, 5359 XII 134—45, sygn. Neolat 708 (wyklejka okładki).
Marcin Baster